Umowy handlowe w cieniu koronawirusa

Masz problem z kontraktem? Nie wiesz czy możesz bezpiecznie wycofać się z zapisów umowy?

Epidemia COVID-19 przerwała ciągłość światowych łańcuchów dostaw w przypadku wielu przedsiębiorstw. Tym samym realizacja wielu umów handlowych stanęła pod znakiem zapytania, a przedsiębiorcy w obliczu globalnego kryzysu muszą mierzyć się z szeregiem trudności.

Niemożliwość niezawiniona

w przypadku zobowiązań wzajemnych, w sytuacji wystąpienia niemożliwości następczej świadczenia, druga strona umowy nie jest zobowiązana do świadczenia wzajemnego (zobowiązania obu stron wygasną); jeżeli już je spełniła, to może domagać się zwrotu tego świadczenia jako nienależnego;
jeżeli z powyższych przyczyn tylko część świadczenia stała się niemożliwa, zobowiązanie drugiej strony wygasa w odpowiednim stosunku; jeśli częściowe spełnienie świadczenia jest dla wierzyciela bez znaczenia, to wtedy uzyskuje on uprawnienie do odstąpienia od całości umowy;

Następcza niemożliwość świadczenia

jest to sytuacja, w której zobowiązanie powstało, lecz następnie stało się niemożliwe do wykonania;
od chwili pojawienia się stanu niemożliwości następczej wygasają uprawnienia i obowiązki obu stron;

Wyzysk

wyzysk ma miejsce wówczas, gdy pomiędzy świadczeniami obu stron zachodzi rażąca dysproporcja;
przesłanką zastosowania art. 388 KC, który reguluje skutki umowy zawartej w warunkach wyzysku, jest m.in. przymusowe położenie drugiej strony oraz wykorzystanie go przez drugą stronę;
przymusowe położenie występuje wtedy, gdy pokrzywdzony pod wpływem okoliczności będących dziełem człowieka lub natury świadomie podejmuje niekorzystną decyzję;
w przypadku wyzysku pokrzywdzony może żądać ukształtowania zobowiązania przez sąd (zwiększenia należnego mu świadczenia, zmniejszenia świadczenia, które sam jest zobowiązany spełnić, albo jednego i drugiego, a w rzadkich wypadkach, gdy odpowiednia zmiana wysokości świadczeń nie jest możliwa lub jest nadmiernie utrudniona, żądania unieważnienia umowy przez sąd);

**Siła wyższa (force majeure)**

definiowana w kontrakcie, a nie w przepisach prawa;
najczęściej jest to zdarzenie zewnętrzne, niemożliwe do przewidzenia i niemożliwe do zapobieżenia; chociaż może zostać zdefiniowane szerzej (w zależności od woli stron);
może stanowić np. podstawę do zawieszenia obowiązywania umowy, a w ostateczności może uzasadniać uwolnienie się od odpowiedzialności kontraktowej lub rozwiązanie umowy – to strony decydują, jakie będą następstwa jej wystąpienia;

**Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków (łac. rebus sic stantibus)**

nadzwyczajna zmiana stosunków to zmiana istotnie wykraczająca poza granice tzw. normalnego (zwykłego) ryzyka kontraktowego.
przepis art. Art. 357¹ KC, wyrażający tzw. klauzulę rebus sic stantibus, pozwala na zmianę treści lub rozwiązanie zobowiązania przez sąd ze względu na zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności;
przesłankami zastosowania art. 357¹ KC są:
- nadzwyczajna zmiana stosunków;
- nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub groźba rażącej straty dla jednej ze stron;
- związek przyczynowy między zmianą stosunków a utrudnieniami w wykonaniu zobowiązania czy groźbą straty;
- nieprzewidzenie przez strony – przy zawieraniu umowy – wpływu zmiany stosunków na wykonanie zobowiązania (w praktyce klauzula siły wyższej może ograniczyć możliwość powołania się na rebus sic stantibus);

Odpowiedzialność za szkodę

podstawową zasadą odpowiedzialności odszkodowawczej w polskim prawie jest wina;
istotne znaczenie dla odpowiedzialności, jej zakresu i ograniczeń mają zastrzeżenia (klauzule) umowne uzgodnione przez strony, np. co do kar umownych, wyłączenia odpowiedzialności, rękojmi za wady, gwarancji itp.;
oznacza to, że w razie braku modyfikacji umownej strona umowy nie będzie zobowiązana do naprawienia szkody wywołanej jej niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem, w przypadku gdy było to spowodowane okolicznościami, za które nie ponosi odpowiedzialności (wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej).

Hardship (dosłownie „utrudnienie”, „uciążliwość”)

klauzule hardship odnoszą się zasadniczo do sytuacji, w których wykonanie kontraktu wciąż pozostaje możliwe, ale staje się niezwykle uciążliwe;
istotą klauzul typu hardship ma być utrzymanie kontraktu w mocy mimo zmienionych okoliczności;
zasadniczą konsekwencją zaistnienia zdarzenia o charakterze hardship, zgodnie z postanowieniami odpowiedniej klauzuli, jest uruchomienie procedury, która prowadzić ma do zaadaptowania kontraktu stosownie do zmienionych okoliczności (co do zasady w drodze renegocjacji prowadzonych między stronami);

**MAC / MAE (ang. material adverse change / event)**

oznacza istotną niekorzystną zmianę,
klauzule MAC / MAE pozwalają w przypadku wystąpienia zdarzenia określanego jako material adverse change / event wycofać się, np. instytucji kredytowej z finansowania czy którejś ze stron M&A z takiej transakcji.

Renegocjacje

zastrzeżenie w umowie klauzuli renegocjacyjnej nakłada na obie jej strony obowiązek podjęcia rokowań w razie zmiany okoliczności wskazanych w tej klauzuli oraz obowiązek współdziałania w celu dostosowania treści stosunku umownego do zmienionych okoliczności;
przy braku odpowiedniej klauzuli umownej dłużnik co do zasady nie może żądać, na podstawie art. 354 § 2 KC i z odwołaniem się do zasad współdziałania, aby wierzyciel renegocjował z nim umowę w razie zmiany okoliczności lub zwolnił go z długu;
można jednak np. w sytuacji wystąpienia siły wyższej, powołując się na zasady współżycia społecznego oraz lojalności i uczciwości kupieckiej dążyć do rozpoczęcia rokowań z drugą stroną (w szczególności jeżeli alternatywą jest niewykonanie kontraktu).