Plan Działania Unii Europejskiej w zakresie własności intelektualnej – własność intelektualna w służbie innowacji, ozdrowienia i utrzymaniu odporności gospodarki UE

Własność intelektualna w Unii Europejskiej

Własność intelektualna jest istotnym elementem gospodarki europejskiej i stanowi cenne aktywa jej uczestników. Prawa własności intelektualnej zapewniają przedsiębiorcom ochronę ich dóbr niematerialnych oraz umożliwiają ich komercjalizację, a ponadto umożliwiają zwalczanie nieuprawnionego korzystania z wypracowanych przez nich rozwiązań.

Odpowiednia ochrona własności intelektualnej, a także jej komercjalizacja, wspiera przedsiębiorców w dążeniu do uzyskania przewagi konkurencyjnej. Przemysł wykorzystujący własność intelektualną stanowi ok 45 proc. całego PKB UE [1] i 93 proc. całego eksportu UE, a wartości te, tak samo jak skala zgłoszeń wniosków o ochronę własności intelektualnej ciągle rosną [2].  Jednakże, dane dotyczące skali zgłoszeń dotyczą nie tylko Europy, gdyż liczba wniosków o rejestrację praw własności intelektualnej wzrasta na całym świecie – aktywa niematerialne odgrywają coraz większą rolę w globalnym wyścigu o wiodącą pozycję w dziedzinie technologii.

W związku z tak istotną gospodarczo rolą własności intelektualnej, 25 listopada 2020 Komisja Europejska opublikowała nowy plan działania w zakresie rozwoju ochrony własności intelektualnej w Europie pt. „Making the most of the EU’s innovative potential. An intellectual property action plan to support the EU’s recovery and resilience”. Głównym celem wdrożenia Planu działania jest pomoc przedsiębiorstwom, zwłaszcza małym i średnim (SME), w jak najlepszym zagospodarowaniu ich własności intelektualnej oraz zapewnić im korzyści, które będą rezonowały do europejskiej gospodarki i społeczeństwa.

Plan Działania ma na celu umożliwienie europejskiemu kreatywnemu i innowacyjnemu przemysłowi utrzymanie pozycji światowego lidera oraz przyspieszenie ekologicznych i cyfrowych przemian w Europie.

Kryzys związany z pandemią COVID-19 uwypuklił zależność kluczowych innowacji i technologii od procedur rejestracyjnych (np. długotrwała procedura rejestracji patentów wobec konieczności błyskawicznego dopuszczenia do obrotu szczepionki na COVID-19), w związku z czym w planie działania podjęto się znalezienia rozwiązań dla tych wyzwań, zapewniając jednocześnie sposoby umożliwiające udostępnienie kluczowych praw własności intelektualnej w czasie kryzysu.

Plan Działania jako wzmocnienie transformacji ekologicznej

Zielone technologie są niezbędne do rozwoju gospodarki ekologicznej. UE jest światowym liderem w dziedzinie kluczowych technologii ekologicznych (np. posiada 34 % wszystkich patentów dotyczących technologii związanych ze zmianą klimatu [3]), ale w świetle rosnącej konkurencji na całym świecie konieczny jest dalszy rozwój tych wartości.

Plan Działania ma na celu zachęcanie do projektowania i wdrażania ekologicznych wynalazków oraz promocję tego rodzaju działalności przez jej wspieranie. Dotychczas, europejscy wynalazcy są liderami w dziedzinie zielonych technologii. W skali globalnej posiadają znaczną część ekologicznych patentów i mają szczególnie silne portfele własności intelektualnej w takich technologiach jak dostosowanie do zmian klimatu, wychwytywanie i składowanie dwutlenku węgla, uzdatnianie wody i utylizacja odpadów [4]. W związku z tym, Plan Działania dąży  do utrzymania pozycji Europy jako lidera ekologicznych technologii, poprzez zwiększenie liczby rejestracji praw własności intelektualnej wewnątrz UE, aby pomóc w wykorzystaniu ich w służbie gospodarki europejskiej. Rozwiązanie takich kwestii, jak ochrona części zamiennych i prawo do napraw, powinno również ułatwić przejście w stronę zrównoważonej, zielonej gospodarki.

Plan Działania jako wsparcie transformacji technologicznej

Plan Działania ma na celu zapewnienie, że ramy własności intelektualnej są dostosowane do wymogów ery cyfrowej. Komisja ma podjąć kroki w celu aktualizacji ram prawnych tam, gdzie będzie to konieczne, aby uwzględnić nowe realia cyfrowe. UE zaktualizuje system ochrony wzorów przemysłowych i rozpocznie dialog branżowy na temat skutków rewolucji sztucznej inteligencji dla systemu własności intelektualnej.

UE będzie promować wykorzystanie wysokiej jakości metadanych i nowych technologii, takich jak blockchain, w celu poprawy przejrzystości i ułatwienia udzielania licencji w dziedzinie praw autorskich. W ramach zmian powstaną również nowe inicjatywy mające na celu promowanie dostępu do danych i ich wymiany, przy jednoczesnym zabezpieczeniu uzasadnionych interesów podmiotów danych.

Najważniejsze projekty w ramach Planu Działania

Jednolity Patent (Unitary Patent UP)

Wdrożenie jednolitego patentu jest wskazane w Planie Działania jako priorytet. Jednolity system patentowy jest wdrażany w ramach wzmocnionej współpracy 25 uczestniczących państw członkowskich (wszystkie państwa członkowskie UE z wyjątkiem Hiszpanii i Chorwacji) celem zmniejszenia rozdrobnienia w zakresie zgłaszanych wynalazków, obniżenia kosztów, oraz zniwelowania różnicy między kosztami ochrony patentowej w Europie w porównaniu z USA, Japonią i innymi krajami.

Unia Europejska będzie wspierać dynamiczne wprowadzenie jednolitego systemu patentowego, aby stworzyć punkt kompleksowej obsługi w zakresie patentów, tj.  ochrony i egzekwowania zarejestrowanych praw w całej UE. W Planie Działania wskazuje się również, że Jednolity Patent będzie sprzyjał inwestycjom w badania i rozwój oraz ułatwi transfer wiedzy na całym jednolitym rynku.

Licencjonowanie SEP (Patenty konieczne)

Kryzys COVID-19 pokazał naszą zależność od krytycznych innowacji i technologii, zwłaszcza w sektorze zdrowia. UE ma na celu dalsze udoskonalanie swojego instrumentarium, aby w razie potrzeby udostępniać takie innowacje i technologie, zapewniając jednocześnie sprawiedliwy zwrot z inwestycji.

Normy często odwołują się do technologii, które są chronione patentami. Patent, który chroni technologię istotną dla osiągnięcia pewnej normy, jest nazywany patentem standardowym – niezbędnym. Nie jest możliwe bowiem wytwarzanie produktów zgodnych ze standardami (normami), takich jak smartfony lub tablety, albo ładowarki do nich, bez zastosowania technologii objętych jednym lub kilkoma patentami standardowymi (SEP).

Udzielanie licencji na patenty o znaczeniu standardowym jest często uciążliwym i kosztownym zadaniem zarówno dla posiadaczy patentów, jak i podmiotów wdrażających technologie. Biorąc pod uwagę rosnące znaczenie SEP (np. istnieje ponad 95 000 unikalnych patentów i wniosków patentowych wspierających 5G).

W Planie Działania zauważono, że wiele podmiotów (start-up’ów i SME) nie jest biegła w licencjonowaniu SEP, choć będą aby wdrożyć projektowane przez nie rozwiązania będą musiały przystąpić do porozumień SEP, co stanowi szczególne wyzwanie dla mniejszych przedsiębiorstw. Cyfrowa integracja przedmiotów, urządzeń, czujników i przedmiotów codziennego użytku, z aplikacjami, począwszy od carsharingu, zdrowia, energii po inteligentne miasta, wymagają interoperacyjnych rozwiązań opartych na SEP. Dostarczenie odpowiednich technologii, będzie często gwarantowane przez start-up’y, czy SME, zatem wsparcie ich w tej dziedzinie jest nieodzowne.

W tym celu, Komisja rozważa reformy prawa mające na celu dalsze wyjaśnienie i usprawnienie ram regulujących zgłaszanie, licencjonowanie i egzekwowanie SEP.  Obejmuje to potencjalne stworzenie niezależnego systemu kontroli niezbędności przez strony trzecie, co może w konsekwencji prowadzić do zwiększenia znaczenia negocjacji i arbitrażu w razie potencjalnych konfliktów, w miejsce odwoływania się bezpośrednio do sądowej ścieżku rozstrzygania sporów.

Łączenie patentów w czasach kryzysu

Komisja UE zauważa, że pandemia COVID-19 uwydatniła znaczenie skutecznych przepisów i narzędzi w zakresie własności intelektualnej dla pobudzenia innowacji i zapewnienia szybkiego wdrożenia krytycznych innowacji i technologii, zarówno w Europie, jak i na całym świecie, ale dostrzega potrzebę udoskonalenia narzędzi służących do radzenia sobie z sytuacjami kryzysowymi.

W związku z tym Plan Działania zawiera propozycje dotyczące wprowadzenia ewentualnych mechanizmów szybkiego łączenia praw własności intelektualnej (pooling of critical IP) przez uprawnionych. Schematy takie powinny opierać się na dobrowolnym uczestnictwie w łączeniu patentów, zapewniając szeroki i sprawiedliwy dostęp do połączonych rozwiązań, które umożliwiałoby jednocześnie uprawnionym z praw własności intelektualnej odzyskanie inwestycji w zrównoważony sposób.

Przykładem takiego schematu może być nowy system licencjonowania, umożliwiający dostęp do krytycznych w czasie kryzysu praw własności intelektualnej w sposób kontrolowany i tymczasowy, tak aby możliwe było szybkie zwiększenie produkcji produktów chronionych prawami własności intelektualnej, w tym poprzez zmianę przeznaczenia produkcji, jednocześnie za odpowiednim wynagrodzeniem dla właścicieli praw.

Środkiem do zwiększenia szans podmiotów takich jak start up’y i SME w rozszerzaniu ich aktywów niematerialnych ma być wprowadzenie „bonu na własność intelektualną”.  To propozycja środka służącego pogłębianiu zakresu inicjatyw tj. łączenie patentów, prowadząca do zwiększenia dostępu do ochrony własności intelektualne. Wprowadzenie vouchera dla SME ma stanowić finansowe wsparcie w zarządzaniu spektrum ich praw własności intelektualnej. Program voucherowy, którego budżet wynosi 20 mln EUR na rok, powinien wejść w życie z dniem 1 stycznia 2021 r. i będzie mógł być wykorzystany przez SME na częściowe pokrycie kosztów rejestracji znaków towarowych i wzorów przemysłowych oraz na usługi „skanów IP”: kompleksowe, wstępne, badania dotyczące zasobów własności intelektualnej w poszczególnych SME oraz podstawowe doradztwo, jak strategicznie zarządzać takimi aktywami.

W Planie Działania wskazano również, że Komisja Europejska zamierza ułatwić SME korzystanie z ich własności intelektualnej przy próbie dostępu do  finansowania unijnego na ich projekty. SME intensywnie wykorzystujące wiedzę specjalistyczną, starające się finansować swoją działalność, często nie przyjmują odpowiednich strategii w zakresie wyceny własności intelektualnej i wskazania ich jako gwarancji rozwoju projektów. Skorzystanie z dodatkowego finansowania będzie możliwe promocję i przedstawianie profesjonalnej wyceny istniejącej lub prognozowanej własności intelektualnej danego SME.

Modernizacja ochrony unijnych wzorów przemysłowych

Komisja wskazała, że dąży do modernizacji systemu ochrony wspólnotowych wzorów przemysłowych w UE, „aby lepiej odzwierciedlić ważną rolę, jaką odgrywają gałęzie przemysłu intensywnie wykorzystujące wzornictwo w gospodarce UE”.

Wskazano, że ochrona wzorów nie jest w pełni „dostosowana do ery cyfrowej” i brakuje jej jasności i solidności w odniesieniu do kwalifikujących się przedmiotów, zakresu przyznanych praw i ich ograniczeń. Komisja wiąże to z częściowo przestarzałymi lub nadmiernie skomplikowanymi procedurami, niewłaściwym poziomem i strukturą opłat, brakiem spójności przepisów proceduralnych na poziomie unijnym i krajowym oraz niepełnym jednolitym rynkiem części zamiennych.

W wyniku jedynie częściowej harmonizacji ochrony wzorów przemysłowych, istotny gospodarczo rynek części zamiennych jest nadal silnie rozdrobniony, co poważnie zakłóca konkurencję i utrudnia przejście do bardziej zrównoważonej i ekologicznej gospodarki.

W ramach cyfrowej transformacji, dobrze zaprojektowana ochrona wzorów przemysłowych w środowisku cyfrowym staje jest nieodzowna. Na przykład, aby zapewnić płynne wykorzystanie technologii druku 3D, konieczna jest przejrzystość w zakresie ochrony plików do druku 3D oraz ograniczenia praw wyłącznych w zakresie wykorzystywania wzorów przemysłowych dla celów prywatnych. Komisja wskazała, że konieczne jest stworzenie klarownego ekosystemu ochrony wzorów, czy wynalazków wygenerowanych przez AI, aby móc prawidłowo chronić podmioty uczestniczące w procesach implementujących nowe technologie.

Unijny zestaw narzędzi do walki z podróbkami

Komisja UE zauważa, że podrabianie towarów nadal stanowi poważny problem dla europejskich przedsiębiorstw i proponuje ustanowienie „zestawu narzędzi UE” w celu określenia skoordynowanego europejskiego podejścia do kwestii podrabiania towarów.  Celem tego unijnego zestawu narzędzi będzie określenie zasad działania, współpracy i wymiany danych między podmiotami praw autorskich, praw własności przemysłowej, pośrednikami i organami ścigania dla zwiększenia ochrony produktów oryginalnych i wzmocnienia systemu ochrony przed ich podrabianiem.

AI i technologie blockchain

W ramach Planu Działania zauważono, że w obecnej rewolucji cyfrowej należy zastanowić się, w jaki sposób i jakie wytwory należy chronić, co wymaga konkretnych definicji. To prawdopodobnie odpowiedź na problematykę dotyczącą uprawnień sztucznej inteligencji (AI) do wygenerowanych utworów lub wynalazków. W Planie Działania wprowadzono rozróżnienie pomiędzy wynalazkami i wytworami wygenerowanymi wyłącznie przez sztuczną inteligencję oraz tymi, które zostały stworzone przez człowieka wspieranego przez AI.

Zdaniem Komisji Europejskiej systemy AI nie powinny być traktowane jako podmioty praw, co stanowi jednolite podejście ze stanowiskiem Europejskiego Urzędu Patentowego, w kontekście przyznawania ochrony patentowej wytworom AI. Jednak pomimo jednolitości stanowiska dotyczącego braku możliwości uznania AI jako podmiotu praw własności intelektualnej, tj.: twórcy lub wynalazcy, Komisja zauważa, że nadal istnieją luki w zakresie harmonizacji praw w tym obszarze i kwestie wymagające aktualizacji lub ustalenia od nowa.

Wnioski

Plan Działania jest ambitny, ale może przynieść wiele korzyści na polu ochrony, eksploatacji i szeroko pojętej promocji praw własności intelektualnej. Bez wątpienia warto przyglądać się procesowi wdrażania planowanych zmian oraz dążyć do jak najbardziej efektywnej (tj. skutecznej, ale też rozsądnej ekonomicznie) ochrony aktywów niematerialnych przedsiębiorców.

Więcej informacji można znaleźć tu: https://ec.europa.eu/docsroom/documents/43865

Plan opublikowany przez Komisję Europejską można znaleźć tu: https://ec.europa.eu/docsroom/documents/43865

[1] European Court of Auditors, Audit preview. Information on an upcoming audit. Protecting intellectual property rights in the EU,  3 December 2020 s. 6.

[2] Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions “Making the most of the EU’s innovative potential An intellectual property action plan to support the EU’s recovery and resilience”, s. 16.

[3] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/QANDA_20_2188, dostęp: 07.12.2020.

[4] Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions “Making the most of the EU’s innovative potential An intellectual property action plan to support the EU’s recovery and resilience”, s. 1.